Historia szkoły

        Konstytucja austriacka z 1848 r. zakładała równouprawnienie narodowości zamieszkujących monarchię Habsburgów. W czasie Wiosny Ludów Polacy i Rusini – wówczas najliczniejsze grupy etniczne w Galicji – podjęli starania o upowszechnienie swych języków narodowych poprzez dążenie do zwiększenia wpływów w szkolnictwie.           

Wydawało się, iż uzyskanie przez Galicję autonomii oraz powołanie do życia w 1867 r. Rady Szkolnej Krajowej (RSK) stworzy sprzyjające warunki do przebudowy i rozwoju oświaty narodowej, rozstrzygnięcia kwestii językowych oraz realizacji równouprawnienia narodowości polskiej i ukraińskiej. Statut Rady minimalizował jednak udział Rusinów w rozwoju szkolnictwa galicyjskiego i nie gwarantował równości reprezentacji ruskiej.      

      W związku z tym, iż RSK de facto stała się polską instytucją oświatową, Rusini-Ukraińcy  zmuszeni byli do prowadzenia walki o szkołę narodową w Sejmie Galicyjskim i Radzie Państwa w Wiedniu (na tym polu ogromne zasługi mieli m. in. Julijan Ławriwśkyj i Julijan Romanczuk).

Dążenia Rusinów wspierane były również przez ukraińskie organizacje społeczne i oświatowe, zwłaszcza stowarzyszenie „Proswita” (powstało w 1868 r.), które zajmowało się przede wszystkim wydawaniem podręczników szkolnych oraz organizowaniem czytelni dla ludu. Wytężoną pracę organiczną na niwie oświaty i wychowania prowadziło także założone w 1881 r. Ruskie Towarzystwo Pedagogiczne (RTP), które w 1912 r. zostało przemianowane na Ukraińskie Towarzystwo Pedagogiczne (UTP), a od 1926 r. działało pod nazwą Ukraińskie Towarzystwo Pedagogiczne „Ridna Szkoła” (z czasem używana była jedynie nazwa „Ridna Szkoła”).

Wieloletnie starania Rusinów o utworzenie pierwszej oddzielnej wieloklasowej ludowej szkoły ukraińskiej we Lwowie zostały uwieńczone sukcesem dopiero w 1886 r., kiedy to otwarto czteroklasową szkołę koedukacyjną z ukraińskim językiem wykładowym  im. Markijana Szaszkewycza – wybitnego ukraińskiego działacza kulturalnego.

Przemyśl nadal nie posiadał tego typu placówki oświatowej, więc dzieci ukraińskie zmuszone były uczęszczać do pięciu szkół z polskim językiem nauczania. W takiej sytuacji jedynym wyjściem było założenie szkół prywatnych.

W 1900 r. powstała przemyska filia RTP, ale z powodu niewystarczających zasobów finansowych była ona w stanie zorganizować jedynie kursy dla analfabetów. Nowe pokolenie działaczy ukraińskich na czele z dr. Wołodymyrem Zahajkewyczem wielokrotnie poruszało kwestię narodowej szkoły w Radzie Miasta, jednak inicjatywa ta nie znalazła poparcia u ówczesnego burmistrza Franciszka Dolińskiego.

Ostatnie wielkie zebranie dotyczące powołania w Przemyślu ludowej szkoły z ukraińskim językiem nauczania odbyło się 10 lipca 1910 r. w sali Domu Narodnego.  Zebraniu przewodniczył poseł do austriackiej Rady Państwa Hryhorij Cehłynśkyj. Licznie zebrani mieszkańcy poparli inicjatywę utworzenia w Przemyślu 1 września 1910 r. prywatnej ludowej szkoły im. Markijana Szaszkewycza z ukraińskim językiem nauczania później popularnie nazywanej Szaszkewycziwką. Na działce Bractwa im. Św. Mikołaja przy ul. Smolki wybudowano dwupiętrowy budynek, który stał się siedzibą szkoły.

W roku szkolnym 1910/1911 uruchomiono jedynie pierwszą klasę, ale dwa lata później Szaszkewycziwka była już szkołą 3-klasową, a w r. szk. 1913/1914 – 4-klasową, w której naukę pobierało 352 uczniów. Pochodzili oni z Przemyśla, jego przedmieść i okolicznych wsi. Pierwszym dyrektorem szkoły był Iwan Derkacz.              

Reskryptem z 6 kwietnia 1914 r. szkoła im. M. Szaszkewycza została przejęta na etat krajowy. Oznaczało to w praktyce, iż nauczyciele byli opłacani przez rząd austriacki, zaś pozostałe koszty utrzymania placówki ponosiło przemyskie koło RTP.  

W r. szk. 1918/1919 przemyska Szaszkewycziwka stała się szkołą 7-klasową, jednak nauczyciele trzech najstarszych klas nadal byli opłacani przez UTP. Na początku r. szk. 1924/1925 do placówki zostało zapisanych 502 uczniów, w szkole działało 10 oddziałów (klasy III, IV i VII były dwuoddziałowe), grono nauczycielskie liczyło 11 osób.

Tymczasem Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego, działając na podstawie uchwały z 31 lipca 1924 r., usiłowało szkołę im. M. Szaszkewycza z ukraińskim językiem nauczania przekształcić w utrakwistyczną (polsko-ukraińską). Ministerstwo  argumentowało swoją decyzję tym, iż w Przemyślu, według danych z 1921 r., liczba ludności ukraińskiej stanowi mniej niż 25%. Takiemu rozwiązaniu sprzeciwiało się jednak m. in. UTP „Ridna Szkoła”, więc ostatecznie Szaszkewycziwka utrzymała swój pierwotny status.

W latach 20. dyrektorem szkoły był Mykoła Tatuch, natomiast w roku 1930 stanowisko to powierzono Mychajłowi Zubrejowi. W r. szk. 1931/1932 w szkole kształciło się 464 uczniów, z których 289 pochodziło z Przemyśla, 116 z powiatu przemyskiego, a 59  – z dalszych okolic.

Dramatyczny rozdział w historii szkoły otwiera rok 1939 związany z wybuchem II wojny światowej. Podczas sowieckiej okupacji (1939-1941), w wyniku połączenia szkoły im. M. Szaszkewycza z gimnazjum żeńskim i męskim, powstała 10-letnia szkoła średnia im. J. Stalina. Duży nacisk położono w niej na nachalną ideologizację w duchu komunizmu, rusyfikację i ateizację młodzieży. W okresie tym szkoła liczyła aż 21 oddziałów, w których naukę pobierało niemal 1000 uczniów. Grono pedagogiczne składało się z ok. 40 osób.

Z kolei w okresie okupacji niemieckiej (1941-1944) w dotychczasowej siedzibie szkoły przy ul. Smolki 10 przez pewien czas mieścił się szpital wojskowy, a siedmioklasowa Szaszkewycziwka została przeniesiona do prawego skrzydła budynku przy ul. Słowackiego, które przed wojną należało do ukraińskiego gimnazjum męskiego. Funkcję dyrektora szkoły pełnił w tym czasie Ołeksandr Prokop.  W l. 40., oprócz szkoły im. M. Szaszkewycza, działały w Przemyślu jeszcze dwie szkoły podstawowe: im. Św. Mikołaja i im. Tarasa Szewczenki. W lipcu 1944 Niemcy zostali wyparci z miasta.      

Mimo iż na początku r. szk. 1945/1946 do Szaszkewycziwki zostało zapisanych 397 uczniów, a stanowisko dyrektora powierzono Iwanowi Pajdiakowi, 1 października 1945 r. placówka ta, podobnie jak inne szkoły ukraińskie w Przemyślu, została zamknięta. Przyczyniła się do tego przymusowa i masowa deportacja Ukraińców z Przemyśla i okolicznych wsi do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, która miała miejsce w latach 1944-1946.

Pod koniec 1946 r. na terytorium Polski południowo-wschodniej pozostało jeszcze ok. 200 tysięcy ludności ukraińskiej, toteż polskie władze komunistyczne postanowiły ostatecznie rozwiązać tzw. „kwestię ukraińską”. Zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji „Wisła”, która rozpoczęła się 28 kwietnia 1947 r. W jej ramach na zachodnie i północne ziemie przymusowo przesiedlono 140 tys. Ukraińców. Z obecnego województwa podkarpackiego wysiedlono 95 846 osób, co stanowiło 90% ogólnej liczby Ukraińców zamieszkujących tereny południowo-wschodnie.

W wyniku przesiedleń na Ukrainę Radziecką oraz akcji „Wisła” nastąpiła całkowita dezorganizacja dotychczasowych struktur społecznych. Zlikwidowano wszystkie ukraińskie organizacje społeczne, oświatowe, kulturalne i ekonomiczne w Polsce.

W roku 1956, wskutek tzw. „odwilży październikowej”, Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PZPR wydało częściowe pozwolenie na powrót Ukraińców na tereny południowo-wschodnie. Powoli zaczęło odradzać się życie kulturalne i oświatowe mniejszości ukraińskiej. Powołano do życia Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne UTSK), w całej Polsce powstawały punkty nauczania języka ukraińskiego, a także szkoły z ukraińskim językiem nauczania. W Przemyślu uruchomiono ukraińskie klasy przy I Liceum Ogólnokształcącym. Funkcjonowały one w latach 1957-1964. Istnienie ukraińskich oddziałów przy polskiej szkole średniej oraz punktów nauczania języka ukraińskiego na terenie obecnego województwa podkarpackiego nie zaspokajało jednak potrzeb miejscowej społeczności ukraińskiej.      

Nadzieje na pełne odrodzenie szkolnictwa ukraińskiego w Przemyślu pojawiły się dopiero w roku 1989 wraz ze zmianami politycznymi, które dokonały się wówczas w Polsce. Wiosną 1990 r. rozpoczęły się starania o utworzenie ukraińskiej szkoły w Przemyślu, których inicjatorem był dr Jerzy Stabiszewski. Na przełomie czerwca i lipca tego roku, w uzgodnieniu z wiceministrem edukacji narodowej Andrzejem Janowskim, zawiązano Komitet Założycielski Szkoły Podstawowej z ukraińskim językiem nauczania w Przemyślu w składzie: przewodniczący Jerzy Stabiszewski, Julian Bak, Romana Zołotnyk, Maria Ficak, Maria Tucka. W marcu 1991 r. Rada Miasta Przemyśla oraz Ministerstwo Oświaty wydały pozytywną decyzję dotyczącą utworzenia nowej placówki oświatowej w mieście. Ostatecznie 1 czerwca tegoż roku Kurator Oświaty i Wychowania Piotr Idzikowski powołał Szkołę Podstawową Nr 17 w Przemyślu z ukraińskim językiem nauczania, która miała się mieścić w dawnym budynku Szaszkewycziwki, tj. przy ul. Smolki 10. Funkcję dyrektora powierzono Julianowi Bakowi.

1 września 1991 r. naukę w reaktywowanej szkole rozpoczęło 120 uczniów klas I-VII (w ciągu roku szkolnego liczba ta wzrosła do 145). Nie utworzono klasy VIII, gdyż rodzice nie chcieli przenosić swoich dzieci w ostatnim roku nauki do nowej szkoły. Do składu grona pedagogicznego weszło 15 osób. Przy szkole otwarto również oddział przedszkolny. Zarządzeniem Kuratora Oświaty w Przemyślu z dnia 8 listopada szkole przywrócono imię Markiana Szaszkewicza. W następnym roku szkolnym 1992/1993 Szaszkewycziwka była już szkołą ośmioklasową.

Gdy okazało się, że absolwenci szkoły nie zdecydowali się na kontynuowanie nauki w żadnym ukraińskim liceum w Polsce (w tym czasie działało IV LO w Legnicy, LO Nr 2 w Górowie Iławeckim oraz I Liceum Ogólnokształcące w Białym Borze), na wniosek rodziców w 1993 r. podjęto wysiłki zmierzające do utworzenia liceum ogólnokształcącego przy SP 17. Dwa lata później Kurator Oświaty wydał zgodę na powołanie od 1 września 1995 r. Liceum Ogólnokształcącego z Ukraińskim Językiem Nauczania. Obowiązki dyrektora nadal wykonywał dotychczasowy dyrektor SP 17 Julian Bak. Niewielki budynek przy ul. Smolki nie był w stanie pomieścić wszystkich uczniów, toteż w tym samym roku podjęto starania o dobudowanie pomieszczeń dla nowo powstałego liceum. W roku szkolnym 1995/1996 w Szaszkewycziwce kształciło się 205 uczniów, w tym 15 w I klasie liceum.

  W roku 1997 licealiści uczyli się już w nowo wybudowanej części budynku. Z dniem 1 września 1998 r. uchwałą Rady Miasta połączono Szkołę Podstawową Nr 17 i Liceum Ogólnokształcące z Ukraińskim Językiem Nauczania w Zespół Szkół Ogólnokształcących Nr 2 im. M. Szaszkewicza. W listopadzie tego roku, podczas dorocznego Święta Szkoły, oddano do użytku salę gimnastyczną. Szaszkewycziwka otrzymała również swój sztandar. W styczniu 1999 r. nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora: Julian Bak odszedł na emeryturę, a jego miejsce zajęła Maria Tucka.

W wyniku reformy oświaty w r. szk. 1999/2000 w ZSO Nr 2 im. M. Szaszkewicza otwarto pierwszą klasę Gimnazjum Nr 7, w której naukę podjęło 21 uczniów. Ponadto w oddziale przedszkolnym uczyło się 13 dzieci, w klasach I-VI i VIII Szkoły Podstawowej Nr 17 – 145 uczniów, a w klasach I-IV Liceum Ogólnokształcącego – 87 licealistów. Razem – 266 uczniów.

1 września 2000 r. nowym dyrektorem Szaszkewycziwki został Piotr Pipka, który funkcję tę pełni do dziś. Decyzją Rady Miasta Przemyśla z dniem 1 września 2002 r. Liceum Ogólnokształcące z Ukraińskim Językiem Nauczania przekształcono w III Liceum Ogólnokształcące realizujące trzyletni cykl nauczania.

Z uwagi na odczuwalny brak pomieszczenia umożliwiającego prowadzenie w budynku szkolnym różnych form aktywności dyrektor Piotr Pipka podjął decyzję o przebudowie szkoły. 25 października 2013 r. odbyło się uroczyste przekazanie do użytkowania auli szkolnej. Inwestycja ta została zrealizowana dzięki dotacji Ministerstwa Cyfryzacji i Administracji.  

W sześcioletniej szkole podstawowej i trzyletnim gimnazjum realizowany jest program z nauką języka ukraińskiego w wymiarze równym liczbie godzin języka polskiego. W trzyletnim liceum uczniowie dodatkowo uczestniczą w zajęciach z historii Ukrainy i geografii Ukrainy.    

Szkoła dysponuje nowoczesnym zapleczem dydaktycznym: działają tu gabinety wyposażone w tablice interaktywne i projektory multimedialne, laboratorium chemiczne, pracownia komputerowa oraz sala gimnastyczna, co gwarantuje wysoki poziom kształcenia. Jego potwierdzeniem jest osiąganie przez uczniów bardzo dobrych wyników na egzaminach końcowych. Uczniowie VI klasy Szkoły Podstawowej nr 17 oraz III klasy Gimnazjum nr 7 uzyskują najczęściej 7 lub 8 stanin w 9-stopniowej skali. W roku szkolnym 2007/2008 uczniowie VI klasy SP zdobyli nawet najwyższy – 9 stanin.          

Zdecydowana większość absolwentów III LO z powodzeniem kontynuuje naukę w szkołach wyższych, czego potwierdzeniem jest zajęcie przez szkołę VIII miejsca w ogólnopolskim rankingu liceów (kategoria – małe licea) ogłoszonym w 2004 r. przez redakcję „Newsweeka”.  Należy pamiętać, iż ranking nie uwzględnia faktu, iż sporo absolwentów liceum podejmuje studia w renomowanych uczelniach zagranicznych, m. in. w Wielkiej Brytanii i Ukrainie.

Przemyska Szaszkewycziwka prowadzi szeroko zakrojoną działalność pozalekcyjną.  Dzieci i młodzież mogą rozwijać swoje zainteresowania dzięki istnieniu zespołów artystycznych. Wcześniej działały tu m. in.: zespół instrumentalny „Sopiłka”, zespoły wokalne „Trojandy”, „Dżereło”, „Nadija” i „Lilija”, zespoły wokalno-instrumentalne „Perełaj” i „Czorna wysznia”, kabaret „Trupa Obmeżenoho Rozumuwannia”. Uczniowie szkoły byli członkami kapeli bandurzystów „Przemyśl” działającej przy przemyskim oddziale Związku Ukraińców w Polsce. Obecnie istnieje w szkole zespół taneczny „Arkan” (powstał w 1991 r.), Zespół Bandurzystów, Zespół Ludowych Instrumentów oraz grupa teatralna „PopryWse”. Ponadto uczniowie i absolwenci Szaszkewycziwki śpiewają w Chórze im. Mychajła Werbyćkiego (działa przy Stowarzyszeniu Inicjatyw Kulturalnych „Mytusa”) oraz  zespole wokalnym „Krajka”. Zajęcia prowadzone w szkole, w tym również pozalekcyjne, kształtują tożsamość narodową młodych ludzi, budują przynależność do wspólnoty lokalnej poprzez współpracę z innymi szkołami, instytucjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami środowiska lokalnego. Uczniowie Szaszkewycziwki nie tylko uczestniczą w bogatym dziedzictwie kulturowym pogranicza polsko-ukraińskiego, ale i są jego twórcami.    

Na koniec warto nadmienić, iż przemyska Szaszkewycziwka jest jedyną ukraińską placówką oświatową w Polsce nawiązującą do chlubnych tradycji dawnej szkoły sięgających czasów galicyjskich. Jest ona zarazem jednym z najbardziej rozbudowanych zespołów szkół w Przemyślu. Ofiarna i wytrwała praca nauczycieli i rodziców oraz pomoc sponsorów przyniosły tak obfite plony, że ukraińska szkoła jest dziś postrzegana jako wizytówka tego miasta.    

                                                                                                     Irena Spolska-Moklak

Ważniejsza bibliografia:

* Заброварний С., Спольська-Онишко І. Перемиська Шашкевичівка, видання друге доповнене, Перемишль 2012.

* Drozd R. Polityka władz wobec ludności ukraińskiej w Polsce w latach 1944-1989, Warszawa 2001.

* Moklak J. W walce o tożsamość Ukraińców. Zagadnienie języka wykładowego w szkołach ludowych i średnich w pracach galicyjskiego Sejmu Krajowego 1866-1892, Kraków 2004.

* Заброварний С. Як народжувалася і розвивалася перемиська «шашкевичівка», Наше Слово № 43 від 23 жовтня 2011, с. 1, 8-9.

* Попович Б. «Шашкевичівка» та інші українські початкові школи в Перемишлі, «Перемишль і перемиська земля протягом віків, т. 3, Перемишль-Львів 2003, c. 302-309.

* Спольська-Онишко І. 20-річчя відновлення діяльності перемиської «шашкевичівки», Наше Слово № 43 від 23 жовтня 2011, с. 4-7.

* Miąso J. Z dziejów szkolnictwa ukraińskiego w Galicji (1867-1914), „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, Rzeszów 1991, t. 34, s. 51-73.

* Spolska-Oniszko I. Działalność reaktywowanej Szaszkewiczówki w Przemyślu (1991-2008), „Nowa Ukraina”: Zeszyty historyczno-politologiczne 3-4 2007, Kraków-Przemyśl 2007, s. 167-175.